Herë pas here disa i drejtohen fushës së etimologjisë në të mirë të së vërtetës shkencore,
por jo pak i drejtohen asaj me keqdashje, në mënyrë spekulative. Duke qenë se e kam ndjekur edhe debatin e fundit për prejardhjen e emërtimit kombëtar të shqiptarëve, do të pëpiqem që me njohuritë e mia modeste të ndihmoj për një pozicionim sa më të drejtë.
Po e nis nga fjala “Albani”, që disave u duket e volitshme të shpërngulin një popull të tërë e ta çojnë ku dëshirojnë ata. Jashtë trojeve shqiptare Shqipëria njihet me emrin Albani dhe kjo është diçka normale. Është një fjalë me prejardhje latine,me të cilin u ambjentuan të huajt por edhe vendasit. Afër Romës gjendet mali me emrin “Alban”. Një toponim, qytet me emrin “Alban” gjendet në Kaukaz. “Albano” është emër i përdorur në Itali, “Alban” - në Shqipëri. Këto, si dhe emri Albania, lidhen me ngjyrën e bardhë. Në Shqipëri ka disa emra me rrënjën alb: Petralba, Albulena.
Në përkrenaren e Skënderbeut janë fjalët: Georgius Kastriotus – Skanderbegum – Rex Albanorum et Epirotarum” që do të thotë Gjergj Kastrioti – Skënderbeu – mbret i shqiptarëve dhe epirotasve”.
Në Stamboll ka jetuar Nexhip Alpani, nip i Sami Frashërit. A ka qenë mbiemri i tij “Albani” dhe a mos ndoshta fisi i albanëve të Kaukazit ka patur (variant) emrin “Alpani”?
Në Stamboll ka patur mjaft kuajmbathës shqiptarë: - Kur do të vesh? - Τek albani. Më pas albani u bë “nallbani”. (Kështu është krijuar edhe emri Nartë, i cili fillimisht ka qenë Artë. Për këtë ka ndikuar e folura greqisht: - Is tin Arta (“Eiς την Άρτα” = në Artë).
Thelbësore është të kuptohet se shqiptarët nuk u vetëquajtën“albanë”, por i cilësuan kështu të huajt, joshqiptarët. Tradicionalisht shqiptarët e kanë quajtur veten “arbër” dhe “shqiptarë”. Kujtojmë se në të njëjtën mënyrë grekët e quajnë veten “helenë”, kurse “grekë” i quajnë të huajtë, pra, jogrekët. Dyzime e çiftosje të tilla, ku një emër prejvjen nga brenda, kurse tjetri prejvjen nga jashtë, mund të gjejmë edhe në raste të tjera. Ndaj nuk mjafton që të ardhurit me vonesë në Ballkan të keqpërdorin një cilësim të jashtëm, për të vërtetuar se kombi përkatës, shqiptar, nuk është autokton.
Për herë të parë emrin “alban” – “alvanos” e gjejmë në librin e Ana Komnenës për historinë e Bizantit dhe kombet e tij, dalë në dritë në shek. e XI.
Kemi: “gjuhë shqipe”, “shqiptar”, “shqiponjë, “Shqipëri”, “flas shqip” etj.
Fjalën Shqipëri shumëkush e shpjegon me “toka e shqiponjave”, që e thotë fort mirë edhe fjala “England” (Αngli). Në vazhdim, edhe fjalën “gjuha shqipe” e shpjegojnë me “gjuha e shqiponjës”. Një variant tjetër është ai që thotë se të flasësh shqip do të thotë të flasësh qartë. P.sh, kur i drejtohemi një shqiptari dhe i themi “fol shqip”, kur në realitet ai shqip po flet, kemi parasysh dhe kërkojmë që ai të flasë qartë. (Me kërkesën për qartësi mund të ketë lidhje edhe fjala Skip - pluhuri i bardhë që dëlir rrobat e mbulesat).
Ndonjë studjues grek e shpjegon fjalën “shqiptar” të prejardhur nga “skiptër” - njerëz nën skeptër, shpjegim që është larg realitetit..
Tek Homeri, kur përmend Epirin, gjejmë fjalën Iperia (Yπερία) dhe në hartën e H. G. Veisit, të vitit 1830, mbi fjalën “Albani” gjejmë fjalën “Iberi’. Fjala “Iperi”, me prejardhje nga greqishtja, do të thotë vend i lartë. Edhe fjala “Iberi” (duke përfshirë edhe gadishullin Iberik dhe toponimin Iberi në Κaukaz) kanë lidhje me kuptimin e vendit të lartë. Mendoj se fjala “Shqipëri” ka lidhje me fjalën “Iperi”. (Ndajfolja “sipër” dhe “epër” vijnë nga “iper”). Te fjala “Iperi” mund të jetë bërë një shtesë eufonike dhe doli varianti Shqipëri. Këtë e themi me rezervë, pasi në ndërgjegjen e shqipfolësve domethënia e atdheut të tyre lidhet më tepër me shqiponjën dhe vendin e shqipes.
Me fjalën “arbër” lidhen principata dhe shteti i Arbërit, krijuar në shek. e XII, me shtrirje fillimisht nga Kruja në Mat. (Përpara disa dhjetëvjeçarësh Prof. Dhimitër Shuteriqi zbuloi në Gëziq të Mirditës emblemën e shtetit të Arbërit). Me fjalën “Arbëri” u cilësuan atdheu i arbërve dhe bota arbërore. Fjala “arbër” është e përhapur në Shqipërinë e Veriut dhe edhe në atë të Jugut. Një këngë gjirokastrite thotë: “Nusja jonë arbërore”…etj. Afër Tiranës është fshati Arbanë. Νa duket naiv shpjegimi i fjalës “arbër” me: ar – bën = bën ar.
Nuk mund të shpegojmë prejardhjen e fjalës arbër. Na vjen ndër mend fjala “harbi” – shufra me të cilën shtyhej baruti në grykën e pushkës, por kjo përqasje është hamendësim i rastit. Kurse fjala latine herb-a, = bar, është edhe më e largët.
Mendojmë se fjala “Labëri” është e prejardhur nga fjala “Arbëri”: Albëri / Labëri.
Është me interes të dallojmë dy emërtime për të njëjtin element kombëtar: Shqiptarët që shkuan dhe u vendosën në Italinë e Jugut u quajtën “arbëreshë”, kurse shqiptarët e Greqisë quhen edhe sot “arvanitë”. Disa duan të thonë se “allvanos” dhe “arvanit” kanë dallim midis tyre. Në gjuhën greke fjala “arvanit” ka ardhur përmes një rotacitmi, nga: fjala “alvanos”. Janë të një rrënje. Por mos vallë fjala “arvanit” është më e hershme dhe prej saj erdhi fjala “alvanos”?